به گزارش خبرگو ، به‌نقل از روابط‌عمومی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان جنوبی، محمد عرب مسئول نمایندگی میراث‌فرهنگی شهرستان سرایان امروز سه‌شنبه ۲۶ دی با اعلام این خبر گفت: «شرایط اقلیمی خشک و نیمه‌خشک بخش عمده‌ای از ایران، تأثیر ژرف و بنیادی در خلق پدیده‌های گوناگون معماری این سرزمین گذاشته است. ریزش‌های آسمانی در ایران، به جز ناحیه شمالی و سواحل دریای مازندران، در بقیه نواحی بسیار کم است. به همین دلیل، از دیرباز در بیشتر دشت‌های وسیع ایران، برای دسترسی به آب، تلاش چشم‌گیری صورت گرفته و ایرانیان با بهره جستن از تمام توانایی‌های خود، ده‌ها کیلومتر قنات حفر کرده‍اند. آن‌ها در کنار ساخت قنات‌ها و سد‌ها، به ذخیره‌سازی آب‌های فراوان زمستانی برای به مصرف رساندن آن‌ها در فصل‌های گرم سال نیز توجه داشته‌اند و برای تحقق این مساله، «آب‌انبار» را بنیان گذاشته‌اند.»
او ادامه داد: «آب‌انبار‌ها سهم بسزایی در آثار تاریخی شهرستان سرایان دارند و نقش مهمی در زندگی مردم شهرستان، به‌طوری‌که از ۴۵ اثر ثبت‌شده در فهرست آثار ملی کشور ۱۴ مورد آب‌انبارهایی هستند که بیش از ۹۵درصد آن‌ها فعال هستند و به همان صورت گذشته مورد استفاده قرار می‌گیرند و تنها در شهر سرایان شش آب‌انبار فعال قرار دارد و برای همین به دیار آب انبارهای کهن شهره شده است.»
مسئول نمایندگی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان سرایان گفت: «مهم‌ترین عناصر معماری آب‌انبار‌ها شامل سردر ورودی، پلکان، پاشیر و مخزن است.»
عرب افزود: «آب‌گیری آب‌انبار‌ها همه ساله از اوایل دی آغاز می‌شود بدین ترتیب که گروهی که در واقع به میرآب معروف هستند و از گذشته این سنت حسنه را از پدرشان به ارث برده‌اند شروع به این کار می‌کنند و ابتدا ته‌مانده آب موجود در مخازن تخلیه می‌شود و سپس داخل مخزن لایروبی و تمیز می‌شود. بعد از این مرحله تمیز‌سازی مسیر آب قنات تا سر منشأ اصلی، همچنین هماهنگی با مردم اطراف قنات برای رعایت مسائل بهداشتی تا آب کثیف نشود. در گذشته مسیرهای داخل شهر نیز تمیز می‌شد تا به مخزن برسد ولی الان با استفاده از لوله‌های پلاستیکی آب به داخل مخزن هدایت می‌شود و این لوله‌ها فقط در داخل شهر استفاده می‌شود. در هنگام آب‌گیری همان‌طور که قبلا گفته شد هماهنگی با مردم برای رعایت مسائل بهداشتی صورت گرفته و میرآب‌ها از اواخر شب که معمولا شب‌های سردسال است، در مسیر قنات در رفت و آمد هستند تا حیوانات نیز به جوی نزدیک نشوند.
به گفته او، آب‌گیری هر شب از ساعت حدود ۱۱ شب تا ۴ صبح انجام می‌شود و تا زمانی که همه آب‌انبار‌ها آب‌گیری شوند ادامه پیدا می‌کند. میرآب‌ها عقیده دارند که آب‌گیری حتما باید در شب‌های سرد انجام شود تا بر خنکای آب در تابستان داغ بیفزاید. صف‌های طویل مردم در تابستان‌ها برای برداشت آب خنک و گوارا گواه این مدعاست و نکته اساسی در بحث آب انبار‌ها اعتقاد به استفاده از آن‌ها در بین مردم است که حتی از روستاهای اطراف برای برداشت آب به سرایان می‌آیند.
مسئول نمایندگی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان سرایان گفت: «آب‌انبار یک مکان مردمی و مورد استفاده همگان است و هنوز هم هستند افرادی که با کمک هم، آبی را که از سال گذشته در آب‌انبار باقی است و گل و لایی که کف مخزن آب انبار انباشته شده را تخلیه می‌کنند. با توجه به اینکه مخزن آب انبار دارای یک شیر تخلیه است این شیر حدود ۶۰ سانتی‌متر بالا‌تر از کف نصب شده اما در کف آن هم یک لوله سفالی به‌نام تنبوشه (لوله سفالی برای انتقال فاضلاب) وجود دارد که برای تخلیه آب باقی‌مانده و گل و لای آن استفاده می‌شود. افرادی که برای تمیز‌کردن داخل مخزن انتخاب می‌شوند از طریق پنجره منتهی به مخزن به داخل آن می‌روند و ورود به این مخزن عمیق با طناب میسر است.»
عرب افزود: «پس از تخلیه گل‌و‌لای کف را با آب می‌شویند. این کار برای تمام آب‌انبارهای شهر انجام می‌شود و زمانی که مخازن تمیز شد، توپ مخروطی‌شکلی که قطر آن به اندازه قطر تنبوشه است و دور آن را با پارچه کرباس می‌پیچند از داخل، در تنبوشه می‌گذارند و آن را مسدود می‌کنند و سپس کار نظافت مسیر جوی قنات شروع می‌شود. همه آب‌انبار‌ها از قنات‌های زابر و تیربر سهمیه دارند.»
او همچنین گفت: «نکته جالب توجه در هنگام آب‌گیری بزرگ‌ترین آب‌انبار شهرستان (آب‌انبار کاروانسرا) این است که در شب‌هایی که این آب‌انبار آب‌گیری می‌شود مردم محل در جاوی آب‌انبار و بازار میثم جمع می‌شوند و مراسم کف‌زنی اجرا می‌کنند و در هنگام کف‌زنی چهاربیتی‌هایی توسط آن‌ها خوانده می‌شود. اجرای کف‌زنی و تهیه کف برای پذیرایی از میرآب‌ها باشد که از سرمنشأ قنات به سمت آب‌انبار به همراه آب در حرکت‌اند و بعد از رسیدن آن‌ها با کف و چایی از آن‌ها پذیرایی می‌شود. پس از اینکه آب قنات به محل آب‌انبار رسید ابتدا به مدت یک ساعت آب به مسیر جوی کشاورزی هدایت می‌شود و وارد آب‌انبار نمی‌شود تا خوب زلال و تمیز شود و سپس آب وارد مخزن می‌شود و تا ساعت حدود ۴ صبح ادامه دارد. این کار هرشب و بسته به ظرفیت مخزن انجام می‌شود مثلا آب انبار کاروانسرا ۵ شب، آب‌انبار آهنگران دو شب و... زمان می‌برد تا آب‌گیری شوند. پس از اینکه مخزن آب انبار پر شد شب بعد یا همان شب در صورتی‌که وقت اجازه دهد ۳-۲ ساعت در اصطلاح آب گذار می‌شود یعنی آب از ورودی مخزن وارد و از سمت خروجی که لوله‌ای در همان ارتفاع و در طرف دیگر مخزن نصب است خارج می‌شود تا اگر خس و خاشاکی وارد شده باشد از مخزن خارج شود و آب زلال شود.»
به گفته عرب این سنت نیک و حسنه هنوز در شهرستان سرایان از یاد‌ها نرفته است و مردم با شور و شوق خاصی به آن مبادرت می‌ورزند که برای حفظ و گسترش این رسوم کهن و زیبا کار مستند نگاری و تهیه پرونده ثبت میراث معنوی این مراسم در سال ۱۳۹۳ انجام شد و خوشبختانه این رسم و آئین نیک به‌جای مانده از گذشتگان با شماره ۱۳۱۵ و در تاریخ ۱۳۹۵/۱۱/۴ در فهرست میراث معنوی کشور به‌نام شهرستان سرایان به ثبت رسیده است. در فهرست میراث معنوی کشور به‌نام شهرستان سرایان به‌ثبت رسیده است.
